Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
przeczącą,tomożnabyłobyćprzekonanym,żewkoń-
cuzwyciężystanowiskotwierdzące(byłatotzw.meto-
daprzeczeniaipotwierdzenia).Teopiniewstępne,
którepotemodrzucano,byłynazywaneargumentami
głównymi(rationesprincipales).Autormógłnastępnie
przedstawićswójsposóbpostępowania,ewentualnie
uściślićiwyjaśnićpytanie,apotemzaprezentować
swojąwłasnąopinię,zwyklezapomocąwypracowa-
nychkonkluzji.Czasem,abywyprzedzićzastrzeżenia,
samautorwypowiadałwątpliwościwobecswojejopi-
niiinastępniejerozstrzygał.Nakońcuodpowiadał
nakażdyargumentgłówny,kończącwtensposób
dyskusjęprzezformalneodrzuceniepoglądówprzeciw-
nych.
Obokdysputzwyczajnychodbywałysiętakżenad-
zwyczajne,nadowolnytemat(tzw.disputatiodequodli-
bet).Mogliwnichbraćudziałwszyscyiwszyscyteż
moglizsalizadawaćprowadzącemumistrzowipytania
nawetbardzokontrowersyjnejtreści.Dysputytakie
trwałydługo,czasemnawetdwadni.
Wśródhistorykównaukipanujezgodnośćcodo
tego,żeswobodadyskusjinaukowychwśredniowiecz-
nychuniwersytetachprzyczyniałasiędopostępunauki.
Łatwosięztymzgodzić,zwłaszczaporównującuniwersy-
tetyzopanowanymiprzezfundamentalistówreligijnych
szkołamiislamskimi,medresami,wktórychniemożliwe
byłojakiekolwiekwykraczaniepozaramywyznaczone
tekstemKoranu.Tenienaruszalnewięzybyłyprzyczyną
skostnienianaukiislamskiej,którajużkilkasetlattemu
przestałaprzynosićnowewyniki.10
Wartopodkreślićpewnąważnącechęnaukiśrednio-
wiecznej.Otóżuważanowówczas,żefilozofowieprzy-
rodybadająruchyizmianyciał,wychodzączarystote-
lesowskiegoopisuciałjakozłożonychzmateriiiformy
orazpodległychczteremrodzajomprzyczyn.Matematy-
cynatomiastbadaliciałainaczej–staralisięwydzielić
ichwłaściwościgeometryczneoraztakie,któredotyczyły
mierzalnychiilościowychcechciał,którebadali,alenie
ciałwogóle.Wśredniowieczudziedziny,którewyma-
gałystosowaniamatematykidoopisuzjawiskprzyrodni-
czych,jakoptyka,astronomiaistatyka,byłycharakte-
ryzowanejakoUnaukipośrednie”(scientiaemediae)
międzyfilozofiąprzyrodyiUczystą”matematyką.Póź-
niej,wXVIIwieku,zaczętojenazywaćUmatematyką
mieszaną”(patrzramkaDwanurtyfizyki,s.45).
10Bardzodobrąanalizęróżnicmiędzyszkołamiislamskimiiuni-
wersytetamieuropejskimipodajeTobyE.HuftwksiążceTheriseof
earlymodernscience,Islam,ChinaandtheWest,CambridgeUniversity
Press,Cambridge1993;patrztakże:N.Ferguson,Civilization,Penguin
Books,Londyn2011,tłum.SzymonPiotr,Cywilizacja.Zachódireszta
świata,WydawnictwoLiterackie,Kraków2013.
8
CZĘŚĆ1.FIZYKAWPOLSCEDO1795ROKU
1030PODSTAWYFIZYKIARYSTOTELESA
Największyuczonystarożytności,ArystoteleszeStagiry
(384–322p.n.e.),zwanyczęstoStagirytą,stworzyłspój-
nysystemwiedzyobejmującywszystkieaspektyświata.
Poglądyfizycznewyłożyłgłówniewdziełach:Fizyka,
Oniebie,Meteorologika,Mechanika,Metafizyka,Opowsta-
waniuiginięciu,Oduszy.Upodstawtegosystemuleżał
podziałświatanadwieczęści,wktórychprawafizyki
byłyodmienne.WszystkiesubstancjenaZiemiiwjej
najbliższymotoczeniu,wtzw.świeciepodksiężycowym,
miałyskładaćsięzczterechelementów:ognia,powie-
trza,wodyiziemi,połączonychzesobąwróżnych
proporcjach.Czteremapodstawowymijakościamibyły
zimno,gorąco,suchośćiwilgotność,mającezwiązki
zczteremaelementami:ogieńbyłgorącyisuchy,po-
wietrze–gorąceiwilgotne,woda–zimnaiwilgotna,
ziemia–suchaizimna.
WedługArystotelesaUjestoczywiste,żewszystko
powstajezmateriiiformy.”11Materiatotworzywo
bierne,nieposiadającekształtu,barwyiinnychcech,
formazaśdecyduje,żedaneciałojeststołem,drzewem,
rzekąitd.
WfizyceArystotelesacentralnemiejscezajmowało
badanieruchu.Trzebajednakpamiętać,żeruchwtedy
oznaczałkażdąprzemianębytupotencjalnegowbyt
aktualny,obejmowałzmianyjakościowe,powstawanie
iginięcie,przyrostiubytekorazzmianypołożenia.
Tylkotaostatniakategoria,tzw.ruchlokalny,pozostała
obecnieprzedmiotemmechaniki.
Arystotelesdzieliłruchyciałziemskichnanaturalne,
wynikającezsamejnaturysubstancjitychciał,oraz
wymuszoneprzezdziałaniezewnętrznejakiegośczyn-
nikaporuszającego.Pewneciałaprzezswąnaturęspa-
daływdół,dążącdośrodkaświataitenazywałon
ciałamiciężkimi.Inneciała,przezswąnaturęunoszące
siędogóry,byłynazywanelekkimi.Teruchynaturalne,
wynikającezdążnościciałdozajęciawłaściwegodla
nichmiejscawświecie,miałyzachodzićtylkoczasowo.
Ruchwieczny,kołowy,występującywśródciałniebie-
skichdowodził,żeciałateniemogąskładaćsiętylko
zczterechelementówziemskich.Arystotelespostulował
zatemistnieniepiątegoelementu–eteru,któryjestnie-
zmienny,awiecznyruchkołowywynikazjegonatury.
WedługArystotelesaciężkaZiemiaprzezswąnaturę
oczywiścieznajdujesięwśrodkuświata,awokółniej
sąumieszczonekoncentrycznesferytrzechpozostałych
elementówwporządkuichwzrastającejlekkości:naj-
pierwwoda,potempowietrze,wreszcienajwyżejsfera
11Arystoteles,Fizyka,Księga1,190b,tłum.KazimierzLeśniak,PWN,
Warszawa1968.
