Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Wschodniejdziałaławspecyficznymdlaideologiinazistowskiejśrodowiskukolonialnym.Środowiskotomożnascharakteryzować
zapomocąkilkuelementów.Popierwsze,istniałydośćsilneniemieckiegrupynacisku,wszczególnościSSipolicja,któremożna
byokreślićjakoelityświatopoglądowe.Ukształtowaniprzezhasłaprogramowe„pokoleniarzeczowości”Niemcymielipoglądy
rasistowskie:uważalisięzarewolucjonistówdziałającychzgodniezrzekomyminaukowymiprawaminaturyihistorii.Innenarodyuważali
zapodmiotyhistorii,asamychsiebiezaawangardęnaroduniemieckiego,któregointeresyreprezentowaliwsposóbzimnyirzeczowy.
Głównypunktspajającytych„żołnierzypolitycznych”zinnymielementamisystemuwładzyokupacyjnej,wktórychskładnabardziej
oddalonychterenachczęstowchodziłyosobywśrednimwieku,polegałnatym,żewszystkimzależałonaosiągnięciujaknajwiększych
korzyścidlanaroduniemieckiego.Spoiwo„korzyścidlawłasnegonarodu”mogłołatworozmyćgranicemiędzyprzedstawicielami
rasistowskiegoikonserwatywnegonacjonalizmu.Kiedydochodziłdotegorzekomyprzymusokoliczności,łatwobyłookonsensus
wsprawiedokonania„koniecznych”zbrodni.Ponadtobadaniamiejscmasowychzbrodniwyraźniewskazująnato,żeczęstodokonywano
ichpublicznie,aniewodizolowanych,dalekopołożonychmiejscachzagłady.Wprocesieprześladowania,dyskryminowaniaiizolowania
brałaudziałdużaliczbasprawcówbezpośrednichiinnychosób.
Przesunięciepunktuzainteresowaniabadaczyzurzędówcentralnychnalokalnychniemieckichsprawcówuwydatniłozróżnicowanie
wydarzeńistrukturwkażdymzbadanychregionów.Częściejzaczętorównieżstawiaćpytaniaozwiązekmiędzyzbrodniamimasowymi
ainnymiobszaramipolitykiokupacyjnej.Niektórzykładlinacisknakwestięniemieckiejpolitykiosadniczej–wszczególnościwokupowanej
przezNiemcyPolscezachodniej.Inninapierwszyplanwysunęlipolitykęrolną,niemieckąpolitykężywieniowąorazproblemylogistyczne
występującepodczasprowadzonejwojny.Spostrzeżeniatemiałynaceluprzedewszystkimrzucenieświatłanaspecyficznądynamikę
zbrodnimasowych.Nieprzebiegałaonabowiemrównomiernie,czasamibyłaprzyspieszana,czasamispowalniana.Zprzywołanych
wprzypisiepracnaukowychwynika,żenienależybadaćzbrodnimasowychwizolacji,leczinterpretowaćjejakointegralnączęść
niemieckiejwojny,politykipodbojuiokupacji.
Nanowopodjętowkońcukwestięzwiązkumiędzyposzczególnymimiejscamizbrodnina„peryferiach”ainstytucjamicentralnymi
wBerlinie.Niechodziłotujednakolinearnąhierarchięwydawaniarozkazówzgórynadół.Poledodziałaniazwłasnejinicjatywy
naterenachokupowanychbyłostosunkowoduże,natomiastkomunikacjamiędzywładzamiregionalnymiacentraląwBerliniemiała
bardzozmiennycharakter.Zbadańregionalnychwynika,żeudziałcentrumlubperyferiiwpodejmowaniudecyzjidotyczącychzbrodni
masowychzależałodczasu,miejscaisytuacji.
Pytaniaonazewnictwo
PróbazbadaniaiznalezieniapowiązańmiędzyNiemcami,LitwinamiaŻydamiwiążesięzkilkomaproblemaminaturynazewniczej.
ZazwyczajNiemcówokreślasięjakosprawców,Litwinówjako„kolaborantów”lubobserwatorów,aŻydówjakoofiary.Niemców,Litwinów
iŻydównazbytłatwotraktujesięprzytymjakopodmiotyzbiorowe.Chodzijednakoto,abywykroczyćpozagranicezbiorowego
nazewnictwaprzezpochyleniesięnadzachowaniemposzczególnychgrup.NiektórzyNiemcyiLitwinistalisięprzecieżoprawcami,inni
zkoleiwspółpracowalizoprawcami,czerpaliztegokorzyścibądźzachowywalisięobojętnie.Natomiastofiaraminiemieckiegookupanta
bylizarównoŻydzi,Litwini,nawetczęściowoNiemcy,jakiwieleinnychgrup.Poszczególniludziewróżnychmomentachodgrywaliróżne
role.Użyciepojęć„sprawcyi„ofiary”jestproblematyczne,ponieważprzeszłyonedohistoriografiiwrozumieniuprawno-sądowym.Choć
niedasięcałkowiciezrezygnowaćzposługiwaniasięnimi,nienależyichinterpretowaćwkategoriachprawniczych.Niniejszebadanie
dotyczyodpowiedzialności,inicjatyw,wpływówiczynówwzawiłejizmiennejsieciwładzy.Podżadnympozoremniemożnaprzekroczyć
wyraźnejliniigranicznejmiędzyhistoriąjakonaukąawymiaremsprawiedliwości.JedyniewwypadkuŻydówstosownewydajesięciągłe
mówienieoofiarach–niezależnieodindywidualnychhistoriiodczerwca1941dolipca1944r.nieustannieimgroziłoniebezpieczeństwo
śmiercizrąkNiemców–inaczejniżprzypadkupozostałychgrupofiar.
Wkwestiachhistorycznychwieluproblemówprzysparzarównieżpojęciekolaboracji.Historycyniesązgodni,codokładniemaono
oznaczać208.Termintenmaswojeźródłowefrancuskimpojęciu
collaboration
,dotyczącymdziałańreżimuVichyodpaździernika1940r.
Wkrótkimczasie,zwłaszczawlatachtużpowojennych,nazwastałasięsynonimemzdrady,atymsamymhasłemnaładowanym
emocjonalnieiwykorzystywanymprzezprzeciwnikówpolitycznych.Pojęciakolaboracjiniedasięoddzielićodpolasemantycznego
nacjonalizmu,atymsamymodkonotacjizlojalnością,wiernościąizdradą.Nienadajesięonozatemnanarzędzieanalityczne,gdyżsamo
powinnostaćsięprzedmiotembadańhistorycznych.Wrozważaniachprawniczychniedasięuniknąćpytańogranicęmiędzyzdradą
awiernością,zachowaniemkorzystnymaszkodliwymdlaludnościznajdującejsiępodokupacją.Historykpowinienjednakbronić
wszystkichjednoznacznościwobszarze,wktórymniemalwyłączniemadoczynieniazezjawiskamiambiwalentnymiiwielokształtnymi,
niezależnieodtego,czychodziomotywy,przyczyny,interesyczyskutki.Oczywiścienieoznaczato,żenależypowstrzymaćsięodoceny
isądówmoralnych.Niejestjednakdotegokoniecznestosowaniepojęciakolaboracjiwwyraźnymznaczeniu„zdrady”.Ztegopowodu
wartykuleużywanebędzieneutralnepojęciewspółpracy.Ocenaposzczególnychzachowańzawszejestzależnaodkontekstu.
Obszarydoświadczeńihoryzontyoczekiwańw1941r.
DoświadczeniaLitwyukształtowanezostałyprzezprocespowstawanialitewskiegopaństwanarodowegood1917do1920r.,autorytarny
reżimAntanasaSmetonyod1926do1940r.orazrocznąokupacjęradziecką1940–1941.Sprawypolitykizewnętrznejiwewnętrznejbyły
zesobąściślepowiązaneilatem1940r.doszłododrastycznegozaostrzeniasytuacji.WwynikuaneksjidokonanejprzezZwiązekRadziecki
Litwastraciłaniepodległość.PrezydentSmetonamusiałopuścićkraj,zostawiajączasobąmocnopodzielonespołeczeństwo.
Niespodziewanykoniecprocesubudowaniapaństwanarodowego,któryniebudziłsprzeciwu,awręczzyskałpoparcieznacznejczęści
litewskichelit,wśródwieluwywoływałprzerażenie.Dzień15czerwca1940r.,kiedytonaterytoriumkrajuwkroczyłaArmiaCzerwona,
postrzeganybyłnietylkojakodzieńkolejnejprzegranej,leczprawdziwejkatastrofy.Przedewszystkimżołnierzelitewscy,studenci
imłodszepokoleniepolityków,którzyjużwcześniejzbliżylisiędoobozufaszystowskiego,jeszczebardziejsięzradykalizowali209.Podczas
gdysowietyzacjawpolityce,gospodarceikulturzepostępowaławszybkimtempie,NKWDzakwalifikowało320tys.obywatelilitewskich
(costanowiłojednąsiódmąmieszkańcówkraju)do„potencjalnychwrogówpaństwowych”210.Panikę,ogromnąwściekłośćipoczucie
bezradnościwywołałyszczególniedeportacjeokoło17tys.Litwinów,PolakówiŻydówwczerwcu1941r.211
Istotnymnastępstwemtakiegostanurzeczydlanadchodzącejniemieckiejpolitykiokupacyjnejbyłazmianaizaostrzenienastrojów
antysemickichnaLitwie.Dotejporyantysemityzmmiałźródłowpobudkach„narodowych”,Żydównależałoprześladować,ponieważbyli
rzekomąprzeszkodąwbudowaniulitewskiegopaństwanarodowego,od1917/1918r.nastrojeantysemickiezostałyzdominowaneprzez
niebezpieczneidentyfikowaniebolszewikówzŻydami,przywykorzystaniuelementówapokaliptycznychieschatologicznych.Uważano,
żetrwawalkanaśmierćiżycie:„Żydzi”zdradziliLitwę,a„żydowscybolszewicy”próbowalizniszczyćLitwinówjakonaród.Należałosię
przedtymbronićorazzemścićsięzużyciemprzemocy.CorazwięcejLitwinówdochodziłodowniosku,żeinaczejwyobrażałosobie
„uzdrowienie”ich„wspólnoty”orazżezbudowaniepaństwanarodowegoodnowaniebędziewykonalne212.Reakcjeludnościżydowskiej
nareżimradzieckibyłyambiwalentne.Około5tys.Żydówuciekłoprzedpanowaniemradzieckim,awprzyszłościtakżeniemieckim,
doAzjiinaBliskiWschód.ZjednejstronyŻydzimogliporazpierwszyobejmowaćstanowiskapaństwowe,wypowiedziantysemickiebyły
oficjalniezakazane,aArmiaCzerwonadawałajawnąochronęprzedokupacjąniemiecką.ZdrugiejstronylitewscyŻydzidotkliwieodczuli
zmianygospodarcze.Reżimradzieckizniszczyłniemalwszystkieautonomicznestrukturyżydowskie,zarównospołeczne,jak
ipolityczne213.
KilkusetpolitykówiwojskowychlitewskichuciekłoprzedSowietamidoBerlina,gdziewlistopadziepowstałLitewskiFrontAktywistów
(LAF),zKazysemŠkirpą,członkiemoficjalnejRadyNarodowej,naczele.LAFprogramowozaostrzyłideologięantysemickąiwykorzystał
jąjakogłównenarzędziedomobilizacjiantyradzieckiegopaństwapodziemnego.Organizacjaprzygotowywałasiędonadchodzącejwojny
NiemieczeZwiązkiemRadzieckim,takbyodbudowaćlubstworzyćodnowalitewskiepaństwonarodowe.LAFbyłorganizacjązrzeszającą
wieleugrupowań,leczwklimaciewojnyczłonkowieopoglądachantysemickichiradykalnieprawicowychzdobyliprzewagę,zdominowali
więcnastawienieświatopoglądoweipolityczneorganizacji.JawiłaimsięLitwaodbudowananawzórfaszystowski,któraubokuTrzeciej
Rzeszybędziewalczyćzbolszewikami,ŻydamiiPolakami.Kierującsięoczekiwaniami,żedziękiwspólnejwalceLitwauzyskałabywiększą
niezależnośćpaństwowąwEuropiezdominowanejprzezNiemcy,formowalionigrupybojowenaLitwie,prowadziliteżantyradziecką,
antyżydowskąiantypolskąpropagandę.Wzwiązkuzdoświadczeniamikońcowejfazypierwszejwojnyświatowejplanowalirównież
natychmiastowestworzenierządutymczasowego,cowznacznymstopniuwykraczałopozazakresdziałańpożądanychprzezNiemców.
NanowejLitwiemiałoniebyćmiejscadlaŻydów.Rozpowszechnionecentralne„WytycznewsprawiewyzwoleniaLitwy”zkońcamarca
1941r.nakazywałynietylkodyskryminować,lecztakżewysiedlaćŻydów.Wpojedynczychprzypadkachbezpośrednionawoływano
