Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
GrzegorzRossoliński-Liebe
Ukraińskapolicja,nacjonalizmizagładaŻydówwGalicjiWschodniejinaWołyniu
NakrótkoprzedniemieckąinwazjąnaZwiązekRadziecki,którarozpoczęłasię22czerwca1941r.,około2,7mlnŻydówprzebywało
naobszarzedzisiejszegopaństwaukraińskiego90.Około1,6mlnznichzostałozamordowanychprzezniemieckichokupantówiich
kolaborantóworazmiejscowąludność.OkupacjaUkrainytrwałastosunkowokrótko:nazachodnichobszarachokołotrzech,anawschodzie
niecoponaddwalata.Z1,6mlnukraińskichŻydówmniejwięcejpołowazamordowanazostaławGalicjiWschodniejinaWołyniu,obszarze
zwanympotoczniezachodniąUkrainą,obejmującympowierzchnięowielemniejsząniżpozostałeterenyUkrainy,znanejakocentralna
iwschodniaUkraina.OilezcentralnejiwschodniejUkrainywrazzcofającąsięArmiąCzerwonąudałosięuciec900tys.Żydom,
zzachodniejuciekłotylkoniewieleosób.Takżeliczbyosób,którymudałosięprzeżyćZagładęwukryciunazachodniejUkrainie
ipozostałychziemiachukraińskichznaczniesięodsiebieróżnią.Zokoło100tys.Żydów,którzywsumieprzeżyliHolokaustwukryciu
naUkrainie,tylko15–20tys.przetrwałowGalicjiWschodniejinaWołyniu.Jednązgłównychprzyczyntegozjawiska–pozadłuższym
okresemokupacjinazachodniejUkrainie–byłukraińskinacjonalizm,któryprzedewszystkimwlatachtrzydziestychiwczesnych
czterdziestychprzyjąłformęfaszyzmu.Jegoprzedstawicieletraktowalimasowąprzemocjakośrodekdorealizacjiwłasnychcelów
politycznych91.
UkraińskapolicjabyłajednymzgłównychinstrumentówużytychprzezokupantówniemieckichdowymordowaniaŻydów.Działałaona
zarównonazachodniejUkrainie,jakteżcentralnejiwschodniej.OilenawschodniejicentralnejUkrainiewpływnacjonalizmu
nadziałalnośćpolicjibyłmały,minimalnyalbowogóleniewystępował,otylenazachodniejUkrainiebyłowręczodwrotnie.Mimo
żeniemieccyokupancizerwalioficjalnestosunkizniektórymiorganizacjamiskrajnienacjonalistycznymi,aichprzywódcówprzetrzymywali
wobozachkoncentracyjnych,ukraińscynacjonaliścipomagaliNiemcomjakopolicjanciwwymordowaniuŻydów.TraktowalioniŻydówjak
„wrogównaroduukraińskiego”ichcieliichusunąćzterenów,naktórychzamierzaliustanowićpaństwoukraińskie.
WartykulekrótkoprzedstawięaktualnystanbadańnaddziałalnościąpolicjiukraińskiejwGalicjiWschodniejinaWołyniu,anastępnie
wyjaśnię,jakprzyczyniłasięonadozagładyŻydównatymobszarzeorazjakiebyłyjejpowiązaniazOrganizacjąUkraińskichNacjonalistów
(OUN)iUkraińskąPowstańcząArmią(UPA).Artykułtenopartyjestnamoichbadaniachpoświęconychfaszyzacjiukraińskiego
nacjonalizmu,biografiiStepanaBanderyikultutejpostaci.Chociażsamapolicjaukraińskabyłatematemkilkuartykułów,tylkonieliczne
publikacjeporuszałyproblematykęwpływunacjonalizmunapolicjęalbopowiązańmiędzyOUN-UPAaukraińskąpolicją.Wyjątekstanowi
artykułJohna-PaulaHimki,któryukazałsięwczasiepisaniategoartykułu92.Lepiejzbadanesąnatomiastpowiązaniaukraińskiejmilicji
utworzonejprzezOUN-B93zNiemcami.ZagadnieniefunkcjonowaniapolicjinazachodniejUkrainieniedoczekałosięmonografiiistanowi
temat,którywartobydogłębniezbadać.
Stanbadańimetodybadawcze
PrzedstawieniestanubadańnadpolicjąukraińskąnazachodniejUkrainie,podobniejaksamoprzebadanietematuniejestrzecząprostą,
ponieważGalicjaWschodniaiWołyńznajdowałysięwdwóchróżnychstrefachokupacyjnych.GalicjaWschodniawłączonazostała
wsierpniu1941r.jakoDistriktGaliziendoGeneralnegoGubernatorstwa,aWołyńjakoczęśćGeneralbezirkWolhynienundPodoliennależał
doReichskommissariatUkraine,obejmującegocentralnąiwschodniąUkrainę.Badanianadpolicjąoraznadokupacjąniemiecką
koncentrowałysięzatemalbonaddystryktemGalicja,albonadKomisariatemRzeszyUkraina.Wyjątekstanowiątylkopracepoświęcone
OUNiUPA,którewodniesieniudoobszaruskupiałysięnazachodniejUkrainie,leczniepodejmowałydogłębnieproblematykipolicji
ukraińskiej,atakżepublikacjeodrugiejwojnieświatowejnaUkrainie,którychautorzyjednakniebadalizachowaniapolicjipodczas
Zagładyanijejpowiązańzukraińskimnacjonalizmem.
JakopierwszyhistorykwspominałukraińskąmilicjęipolicjęFilipFriedman,opisującHolokaustweLwowie.Jegokrótka,niemniej
analitycznapublikacjaukazałasięjużw1945r.94WtymsamymczasiedziałającapodkierownictwemFriedmanaCentralnaŻydowska
KomisjaHistorycznazebrałakilkadziesiątzeznańodŻydów,którzyprzeżyliZagładęnazachodniejUkrainie;wymienialioniukraińską
milicjęipolicjęwśródzbrodniarzyikolaborantów95.Wczasiezimnejwojnykilkupolskichhistoryków,takichjakRyszardTorzeckiiCzesław
Madajczyk,wswoichstudiachnadukraińskimnacjonalizmemalbookupacjąwPolscepobieżnieopisywalitakżepolicję
ukraińską96.UkraińskadiasporaijejhistorycyogólniemilczelinatematHolokaustuiroli,jakąukraińskapolicjawnimodegrała,chociaż
niektórewspomnieniaweteranówzawieraływażneinformacjedotyczącetegozagadnienia97.Bardzoistotnymwyjątkiemwśródpublikacji,
któreukazałysięwokresiezimnejwojny,jestartykułFilipaFriedmana
Ukrainian--JewishRelationsduringtheNaziOccupation
98,powstały
jużpojegowyemigrowaniuzPolski.FriedmanskoncentrowałsięgłównienaGalicjiitrafniescharakteryzowałukraińskąpolicjęjakojeden
zgłównychorganówwspółpracującychzNiemcamiijakoważnyinstrumentwrękachNiemcówdowymordowaniaŻydów99.Innąważną
publikacjąwskazującąnarolęukraińskiejpolicjiwHolokauścienaWołyniubyłapracaShmuelaSpectora
TheHolocaustofVolhynianJews
1941–1944
,któraukazałasięw1990r.100
PorozpadzieZwiązkuRadzieckiegoiotwarciuarchiwówradzieckichhistorycyzaczęlidogłębniebadaćokupacjęnaUkrainie,poruszając
przytymtematykępolicjiukraińskiej.W1995r.DieterPohliThomasSandkühleropublikowalimonografieoHolokauścieiokupacji
wdystrykcieGalicja.Wswoichksiążkachporuszylizagadnieniepolicjiukraińskiej,aleskupialisięgłównienadziałaniachniemieckich
okupantów.ObajautorzyniezwracaliwiększejuwaginapoczynanianacjonalistówukraińskichnazachodniejUkrainiepodczasZagłady,
prezentującdosyćtypoweniemieckocentrycznespojrzenienaHolokaustiokupację.Niemniejichbadaniaszczegółowowyjaśniły,wjaki
sposóbNiemcyzorganizowaliludobójstwoiwymordowaliwiększośćŻydówgalicyjskich101.PozaDieteremPohlemartykułyosamejpolicji
albopolicjiikolaboracjiopublikowalitakżeFrankGolczewskiiGrzegorzMotyka102.Monografięoróżnychukraińskichformacjach
wojskowychwspółpracującychzNiemcamiwydałnatomiastAndrijBolanowśki103,aoHolokauścieweLwowieiwGalicjiWschodniej
EliyahuJones(Yones),którysamprzeżyłZagładęnatychterenach,awzaawansowanymwiekubadałjąjakohistoryk104.Artykuł
poświęconysamejpolicjiwGalicjiWschodniejopublikowaliGabrielN.FinderiAlexanderV.Prusin105,aoukraińskiejpolicjiweLwowie
DavidAlanRich106.PowiązaniamiędzyUPAapolicjąukraińskąprzedstawionezostałyostatniowartykuleHimki,kilkalattemuzaś
poruszyłjeteżTimothySnyder107.
KolaboracjapolicjiukraińskiejzNiemcaminaUkrainieiBiałorusiprzymordowaniuŻydówprzedstawionazostaławkrótkiejmonografii
MartinaDeana108.ProblematykęukraińskiejpolicjiwKomisariacieRzeszyUkrainaporuszyłKarelBerkhoffwstudiumnadokupacjąnatym
terenie109.ArtykułypoświęconeukraińskiejpolicjiwokręgugeneralnymCharkówopublikowałJurijRadczenko110.Tematykęukraińskiej
milicjistworzonejprzezOUNpodjętowkilkunastupublikacjachopogromieweLwowie,pogromachnazachodniejUkrainiealbo
nacjonalistachukraińskichpodczasdrugiejwojnyświatowej,napisanychprzeztakichhistoryków,jakFranziskaBruder,John-PaulHimka,
ChristophMick,KaiStruve,WitoldMędykowski,WendyLoweriautorartykułu111.Ogólnieprace,któredotychczassięukazały,naświetliły
różneaspektytematu,alenienaświetliłydogłębniezagadnieniapolicjiukraińskiejorazjejpowiązańzOUNiUPA.
Metodyiźródławykorzystywanedoprzebadaniatejtematykizmieniałysięwostatnichdziesięcioleciach.Takżezainteresowania
historykówzajmującychsięHolokaustemnaUkrainieróżniłysięznacznie.Historycyżydowscy,tacyjakFriedman,SpectorczyJones,dużą
wagęprzywiązywalidoperspektywyofiariświadectwpozostawionychprzezocalałychzZagłady,przyczymwykorzystywalionirównież
wszystkieinnedostępnerodzajedokumentów,przezcoichspojrzeniebyłodosyćszerokieinaświetlałoróżneaspektyHolokaustu.
Historycyniemieccy,tacyjakPohl,SandkühlerczyGolczewski,koncentrowalisięnatomiastgłównienaperspektywieniemieckich
sprawcówidokumentacjipozostawionejprzeznazistóworazniemieckąadministrację,cozawężałopostrzeganietematu,wtym
zagadnieniapolicjiukraińskiej.NowebadaniaprzeprowadzoneprzezHimkę,Struvegoczyautoraartykułuodzwierciedlająstarania,
byłączyćteperspektywyiróżnerodzajeźródełorazuwzględnićtematykęnacjonalizmuukraińskiegoijegooddziaływanianaprzebieg
Zagłady.WiększośćhistorykówpomijałanatomiastwpływfaszyzmunaOUN-UPAoraznakolaboracjępolicjizNiemcami,międzyinnymi
zewzględunarolę,jakąpojęcie„faszyzmu”odgrywałowpropagandzieradzieckiejijakużywanebyłowpostradzieckichdyskursach
naukowychipolitycznych112.
Jeślichodziomotywacjesprawców,wtympolicjantóworazinnychformacjizbrojnych,badaczedochodzilidocałkiemodmiennych
wniosków.Różnicętędobrzewidać,kiedyporównamyksiążkęDanielaGoldhagenazksiążkąChristopheraBrowningao101Batalionie
Policji.OileGoldhagendoszukiwałsięmotywówuczestnictwawmasowymmordowaniuŻydówwspecyficznymantysemityzmie
