Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
KonsensusmiędzyNiemcamireprezentującymiróżneinstytucjeokupacyjnewydawałsięwystarczający.Ścisławspółpracamiędzy
różnyminiemieckimiinstytucjamibyłamożliwamiędzyinnymidziękitemu,żeosobypodejmującedecyzjepotrafiły„siędogadać”.
Przyglądającsiępersonelowiurzędówokupacyjnych,możnadojśćdowniosku,żerozbieżnościwinteresachurzędówczęstobyłyłagodzone
wwynikuosobistychuzgodnień.
ZagładaŻydównaLitwie
Pobłyskawicznymwymordowaniuokoło20tys.ŻydówwpierwszychtygodniachwojnyNiemcy–przywsparciuLitwinów
–przeprowadziligettoizacjęmiast.Wtymczasienaobszarachwiejskichwstutymczasowychgettachwekstremalnietrudnychwarunkach
żyłookoło90tys.Żydów.Musielionizmierzyćsięzgłodem,nędzą,pracąprzymusową,życiemwściskuiogromnąbrutalnościąlitewskich
strażników.WiększośćŻydówzprowincjiniemiałaszansnaprzeżycie.Zewzględunasiłęitemponiemiecko-litewskiegoatakunaŻydów
niebyłonawetczasunaobronę,apóźniejnażałobę,odwetczyzorganizowanieruchuoporu.Liczyłosiętylkoiwyłącznieprzeżycie.Już
wlipcu1941r.ofiarąpadałycałegminy,aodpoczątkusierpniaszerokozakrojonyatakzostałwymierzonywniemalwszystkichŻydów
żyjącychnaterenieLitwy.Pierwszemordynastąpiłynapółnocy,naterenieKomisariatuRejonuSzawle,następnierównieżwpozostałych
komisariatachrejonowych.Odpoczątkusierpnia1941r.gettatymczasowepełniłyfunkcjękrótkichpoczekalninadrodzedośmierci.
ZanalizylosulitewskichŻydówpochodzącychzobszarówwiejskichdojesieni1941r.wynika,żesytuacjarozwijałasięwszędzie
wpodobnysposób,aewentualneróżnicedotyczyłyszczegółów.Początkowokonkretnadynamikaprocesumordowaniabyłakształtowana
przezradykalnąniemieckąpolitykębezpieczeństwa.PolicjaBezpieczeństwatłumaczyłaniesłychanyterrortym,żechodziło
o„ustabilizowanieliniifrontunatyłach”,czegojakobyniemożnabyłoosiągnąćprzez„likwidację”tylkoniektórychŻydów.Wtakisam
sposóbpolitykęmordowaniawswojejantysemickiej„logice”usprawiedliwiałapolicjaniemiecka:najważniejszebyłozapobieganie
działalnościruchuoporu.Głównympunktemodniesieniawtej„logice”byłantysemickiobraz„Żyda”jakodemoralizującego,
wprowadzającegopodziałyizbuntowanegoelementuzaliniąfrontu,któretowyobrażeniepowstałojakointerpretacjaklęskiNiemiec
wpierwszejwojnieświatowej.Himmlerposługiwałsiętąlogikąbardzoczęstoiobejmowałniąrównieżżydowskiedziecijako„przyszłych
mścicieli”.PonadtoPolicjaBezpieczeństwakierowaładziałaniamimającyminaceluzapobieganiezarazom.Wwielumiejscachryzyko
rozprzestrzenianiasięepidemiibyłoistotnieprawdopodobnezpowodugettoizacjiiniemieckiejpolitykirabunkowej.Jednocześnietempo
procesówmordowaniawzrosłoprzezrasistowskąiantysemickąpolitykężywieniową.Zgodniezwypowiedziamilitewskichpolicjantów
niemieckapolicjainiemieckaadministracjacywilnazaproponowaływlipcuisierpniu1941r.,bywymordowaćwszystkichpozostałychprzy
życiuŻydów,ponieważsąonitylko„niepotrzebnymizjadaczamichleba”.Wtymzakresiewywieranabyłaogromnapresja,mającaprzy
problemachzzaopatrzeniempodczaswojnycorazwiększywpływnazaplecze.Zachowałysięwspomnienia,żewwielumiejscachŻydów,
zktóryminiemożnajużbyłoniczrobić,niepozostawianowstanieagonii,leczmordowanozewzględów„humanitarnych”,byskrócićich
cierpienie.Wniektórychmiejscacheksperymentowano,wjakisposóbzabijaćtak,abychronićmorderców.
Wszystkierzekome„powody”mordowaniaŻydówświadcząoantysemityzmiesprawców.To,czyŻydównależałozabijać,bobyli
„potencjalnymipowstańcamiibuntownikami”,„potencjalnymimścicielami”,„nosicielamizaraz”czy„niepotrzebnymizjadaczamichleba”,
nierozerwalniewiązałosięzpoglądamiantysemickimiizgóryzakładałodefinicję„Żyda”jakowroga.Nacjonalistycznyantysemityzm
litewskiirasistowskiantysemityzmniemieckipokrywałysięwwystarczającodużymzakresie,abymoglioniwspółpracowaćprzy
dokonywaniuzbrodni.Wskazanieantysemityzmujakomotywujestniezbędnymelementemodpowiedzinapytanieoprzyczynymasowych
zbrodnidokonywanychnaŻydach.Jednakmożnazałożyć,żetrudnojestzrozumiećkonteksttegookresubezuwzględnieniaspecyfiki
rozwojuwojny,wymogówgospodarkiwojennejiproblemówzwiązanychzpolitykąokupacyjną,atakżeichantysemickiejinterpretacji.
BezwątpieniapodkomendniHimmleraiprzedstawicieleniemieckiejadministracjicywilnejstanowilidwiegłównesiłynapędoweczy
raczejgrupysprawców.Masowezbrodniebyłyjednakdokonywaneprzyogromnejwspółpracyzestronydużejczęścispołeczeństwa
litewskiego,którechciałowykluczyć„Żydów”zeswojejlitewskiej„wspólnoty”narodowejwprzyszłości.MordowanieŻydówwprowincjach
litewskichświadczyościsłejwspółpracyadministracjiniemieckiejilitewskiejwramachtegoprocesu.Zarównonapłaszczyźnie
administracyjnej,jakipolicyjnejzawykonanieodpowiedzialnibyliLitwini,natomiastkontrolainadzórleżaływkompetencjiNiemców.
Wmiastachprzyżyciupozostałowięcejżydowskichmężczyznwrazzrodzinami,ponieważbylioniniezbędnidlagospodarkiwojennej
jako„siłarobocza”.DużegettawKownieiWilnieorazmniejszewSzawlachiŚwięcianach,gdzieżyłookoło43tys.Żydów,początkowo
miałysłużyćjedyniejakotymczasoweobozyizolacyjneipracyprzymusowej.WŚwięcianachgettoistniałodokońcamarca1943r.,
wWilniedowrześniategoroku,awSzawlachiKownienawetdolipca1944r.,czylidokońcaniemieckiejokupacjinaLitwie.
Niemcy–Wehrmacht,administracjacywilnaorazpolicja–planowalijedynietymczasowopozostawićprzyżyciupewnąograniczoną
liczbęŻydów,abymócwykorzystaćichnapotrzebygospodarkiwojennej.Żydowskiejsiłyroboczejniedałosięjednakzastąpićradzieckimi
jeńcamiwojennymi,LitwinamiczyPolakami.Gettaiobozypracymusiałyfunkcjonowaćdłużej,niżplanowano,zewzględunanagły,ale
utrzymującysiędeficytdostępnejsiłyroboczej.Zakładano,żeŻydziwgettachsąpodkontroląizpowodzeniemudajesięzapobiegać
działalnościruchuoporuorazepidemiom.Dodatkowozapotrzebowanienażydowskąsiłęrobocząodsunęłonadalszyplanpogląd,żeŻydzi
mielibystanowićkonkurencjępodwzględemżywieniowym.Ponieważwykorzystywanieżydowskichpracownikówdocelówgospodarki
wojennejleżałowinteresieNiemiec,wpłynęłotonaspowolnienietempaizakresudokonywanychmordów.Przedtemdopołowylistopada
1941r.niemieckieilitewskiejednostkipoogromnejselekcjizastrzeliłyokoło53tys.„zbędnych”Żydówmieszkającychwmiastach.
Dokońca1941r.Niemcyzlitewskąpomocązamordowaliłącznie150tys.litewskichŻydów.Ponad43tys.Żydów–aodwiosny1942r.
dodatkowe6tys.znowodołączonychokręgównapołudniowymwschodzieLitwy–wdalszymciągużyłowgettachinależącychdonich
obozachzewnętrznych.
Począwszyodjesieni1942r.wykorzystywanieŻydówjakosiłyroboczejponowniezeszłonadrugiplan,ustępującmiejscaantysemickiej
politycebezpieczeństwa.Operacja„Blau”zakończyłasięporażką,WehrmachtniezdobyłzłóżropynapołudniuZwiązkuRadzieckiego,
aradzieckiedrogizaopatrzenianadWołgąpozostałynietknięte.PoStalingradzienasiliłysięruchypartyzanckiewlitewsko-białoruskim
rejonieprzygranicznym.Nasiliłsiębrakzasobów,Niemcyzaostrzyliswojedziałania,scentralizowalikompetencjeijeszczebardziej
ograniczylizakresdziałalnościjudenratów.Podejmowaneodwiosny1942r.próbydyskryminowaniaŻydówniepracującychwzględem
pracującychprzypodziależywnościorazwprowadzeniabezpieniężnejgospodarkipodziałuzakończyłysięfiaskiem.PodczasgdywPolsce
realizowanabyłaakcja„Reinhardt”,anaBiałorusiiUkrainiekontynuowanoszerokozakrojonekampaniezagłady,najesieni1942iwiosną
1943r.corazbardziejzdenerwowaniNiemcylikwidowalilicznemałegettanapołudniowymwschodzieLitwy.Dokonywaliselekcjiich
mieszkańców:Żydów,którzywydawalisię„zdolnidopracy”,wysyłalidoinnychgettlubobozówpracy,apozostałeosobymordowali.
Kierującsię„logiką”,żewalkazpartyzantamioznaczawalkęzwszystkimiŻydami,wewrześniu1943r.Niemcyzlikwidowaligetto
wWilnie,apozostałegettaprzekształciliwobozykoncentracyjne.Wiązałosiętozkolejnymiselekcjamiimasowymimordami.Wszyscy
Żydzi,którymnieudałosięukryćlubuciec,w1944r.zostalideportowanidoPolskiiRzeszy.
ZanalizyniemieckiejstrukturywładzynaLitwiewynika,żetoadministracjacywilna,składającasięzwydziałówpolitycznych,pracy
igospodarczych,wwiększościprzypadkówdecydowałaoprzebiegudziałań,aniePolicjaBezpieczeństwa,któramusiałaustępować
wniemalwszystkichkonfliktach.Dotyczytorównieżkwestiirabunkówiwykorzystywaniamajątkówżydowskich.Opróczkonkurencji
wewnątrzniemieckiejdużąrolęwtymkontekścieodgrywałorównieżspołeczeństwolitewskieijegonastawieniedoŻydów.Zakładaniegett
zawszeszłowparzezrabunkiemdokonywanymprzezLitwinówiNiemców.Mimoniemieckichpróbkontrolowaniaprzeważającejczęści
zrabowanychdóbrLitwinomteżudałosięwdużymstopniuwzbogacić.Chodzituowspółdziałanieznacznychczęścispołecznościlitewskiej
wewdrażaniunazistowskiejpolitykizagłady.Żydzibylibezbronni.Zostaliskonfrontowaninietylkozlitewskąpolicjąiadministracją,lecz
takżeztymiLitwinami,którzyniewahalisięczerpaćkorzyścizgettoizacjiimordowania.Należyzauważyć,żeLitwiniodczuwalibrakwielu
podstawowychproduktówniezbędnychdożycia.Abywzbogacićsięnamajątkachżydowskich,trzebabyłojednakbyćantysemitą,
coumożliwiałołamaniegranicmoralnych.ZarównowNiemczech,jakiwkrajacheuropejskichpodokupacjąniemieckąwieluludziokazało
sięnatogotowych.Podobniejakwspołeczeństwieniemieckimkonsekwencjetakiegostanurzeczybyłyfatalne:niktniewyrażałjuż
żadnegosprzeciwuwobectakradykalnychpraktykantysemickich.Anipolitycy,aniprzedstawicielewładzysądowniczejnieprotestowali
publicznieprzeciwkoprześladowaniuimordowaniuobywateliżydowskich.RównieżKościółjakoinstytucjazawiódłnacałejlinii,choć
należypodkreślićodwagępojedynczychduchownychiczłonkówwspólnotparafialnych.Tylkonieliczniksiężagłosili,żegrzechemjest
przywłaszczaniesobieprzedmiotównależącychdoŻydów,kiedyci,stłoczeniwgetcie,takbardzoichpotrzebują.
WostatnichlatachświatłodzienneujrzałyhistorieniewielkichgrupLitwinówpomagającychŻydom,aczasemnawetichratujących.
Znanesąnazwiska3tys.uratowanychŻydów.Dolipca2016r.889obywateliLitwyzostałoodznaczonychprzezYadVashemmedalami
SprawiedliwychwśródNarodówŚwiata.Należyprzytympamiętaćoryzykurepresji,anawetkaryśmierci,najakiesięnarażali.
Conajmniej50osóbzostałorozstrzelanychzapomaganieŻydom.
