Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
2.Gest–praktykaczykomunikacja?
„Ajeślimesłowotwymuszomnieprzystępne,dajmiznakswądłonią”.
AJSCHYLOS,
AGAMEMNON
1
„Mocągestu[człowiek]pozostajewgranicachgatunku,awięc
światazjawiskowego,mocągłosuzaśrozpuszczaniejakoświat
najegopierwotnąjedność[…]wogólnościkażdygestma
pewienrównoległyton[…].Najściślejszeinajczęstszestopienie
pewnegorodzajusymbolikigestuzdźwiękiemnazywasię
językiem”.
FRIEDRICHNIETZSCHE,
ŚWIATOPOGLĄDDIONIZYJSKI
(LATO1870)2
„Gdyżobokkulturysłownejistniejekulturagestów.
Sąnaświecieinnejęzykiniżnaszamowazachodnia,
któraopowiedziałasięzaogołoceniem,zawysuszeniem
idei,wktórejideesąnamprzedstawianewstaniebezwładnym,
nieuruchamiającpodrodzecałegosystemunaturalnychanalogiijakwjęzykachorientalnych”.
ANTONINARTAUD,
LETTRESSURLELANGAGE
,I(15WRZEŚNIA1931)
I.Odznakudoanafory
Jeśliwybraliśmyterefleksjejakomotta,tonietylkopoto,bywskazaćnazainteresowanie,jakiemyśl„antynormatywna”zawsze
okazywałagestualności,abardziejniżkiedykolwiekpoepistemologicznejcezurzeXIXiXXstulecia,kiedyuMarksa,Nietzschego,Freuda
orazwniektórychtekstachzwanychpoetyckimi(Lautréamont,Mallarmé,Roussel)skłonnajestwydobywaćsięzramracjonalności
„logocentrycznej”(„podmiot”,dyskurs,komunikacja).Raczejpoto,bypodkreślić(ich)sprzeczność,adokładniej:tę(ich)
komplementarność,zktórąjęzykoznawstwoobecniesięzmaga,zanimsięodnowi.
Wrzeczysamej,wmomenciegdynaszakulturauchwytujesiebiewtym,cojąkonstytuuje–wsłowie,pojęciu,mowie–próbuje
równieżprzekroczyćtefundamenty,byprzyjąćinnypunktwidzenia,umieszczonypozajejsystemem.Wtejpostawiemyśli
współczesnejwobecsystemówsemiotycznychwydająsięzarysowywaćdwietendencje.Zjednejstrony,wychodzącodzasadmyśli
greckiej,podkreślającejrolędźwiękujakowspólnikaidei,awkonsekwencjijakogłównegośrodkapojmowania,literatura,filozofia
inauka(takżewswychprzejawachnajmniejplatońskich,czegodowodzącytatyzAjschylosaiNietzschego)opowiadająsięzaprymatem
dyskursuwerbalnego,uznawanegozagłos-narzędzieekspresji„światazjawiskowego”,„woli”czy„idei”(sensu).Ztakwykrojonego
obszaruznaczeniaikomunikacjipojęciepraktykisemiotycznejjestwykluczone,atymsamymwszelkagestualność
jestprzedstawianajakomechaniczna,redundantnawstosunkudogłosu,jakoilustracja-powtórzeniesłów,awięcbardziejwidzialnośćniż
działanie,bardziej„przedstawienieuboczne”(Nietzsche)niżproces.MyślMarksaunikategozachodniegozałożenia,którepolega
nasprowadzaniuwszelkiej
praxis
(gestualności)doprzedstawiania(widzenia,słyszenia)–badaonajakowytwórczość(praca
+permutacjawytworów)proces,którychceuchodzićzakomunikację(systemwymiany).Itoprzezanalizęsystemukapitalistycznegojako
pewnegorodzaju„maszyny”,poprzezpojęcie
Darstellung
,toznaczysamoregulującejinscenizacji,niespektaklu,leczbezosobowej
ipermutującejgestualności,która,niemającautora(podmiotu),niemateżwidza(adresata)aniaktorów,ponieważkażdyjestwłasnym
„aktantem”,któryniszczysięjakotaki,będączarazemwłasnąscenąiwłasnymgestem3.Dostrzegamyzatemwkluczowymmomencie
rozwojumyślizachodniej,którawyrażasiebie,samasiebiekwestionując,usiłowaniewyjściazeznaczenia(podmiotu,przedstawienia,
dyskursu,sensu),abyzastąpićjejegoinnym:wytwarzaniemjakogestem,awięcnieteleologicznym,skorodestrukcyjnymdla
„werbalizmu”(określamytymterminemutrwalaniedanegosensui/lubdanejstrukturyjakokulturowegozaściankanaszejcywilizacji).Ale
semiotykaniewyciągnęłajeszczezpodejściamarksistowskiegowniosków,którebyjąprzeobraziły.
Zdrugiejstronycorazwyraźniejrysujesiętendencjadozajmowaniasiępraktykamisemiotycznymiinnyminiżpraktykijęzyków
werbalnych,tendencja,któraidziewparzezzainteresowaniemcywilizacjamipozaeuropejskimi,niedającymisięsprowadzićdoschematów
naszejkultury4,praktykamisemiotycznymizwierząt(najczęściej„analogowymi”,podczasgdywjęzykuludzkimczęśćkomunikacjijest
kodowanacyfrowo5)lubsemiotycznymipraktykaminiefonetycznymi(pismo,przedstawianiegraficzne,zachowanie,etykieta).Wielu
badaczypracującychnadróżnymiaspektamigestualnościstwierdzałoipróbowałosformalizowaćnieredukowalnośćgestudojęzyka
werbalnego.„Językmimicznyniejesttylkojęzykiem,aletakżedziałaniemiuczestnictwemwdziałaniu,anawetwrzeczach”–piszewielki
specjalistaodgestualnościPierreOléron,wykazawszyuprzednio,żekategoriegramatyczne,syntaktyczneczylogiczneniedająsię
zastosowaćdogestualności,ponieważoperująwyraźnieodrębnymisegmentami6.Uznającwprawdzienieodzownośćmodelujęzykowego
wpoczątkowympodejściudotychpraktyk,najnowszestudiapróbująsięuwolnićodpodstawowychschematówjęzykoznawstwa,
wypracowaćnowemodelenapodstawienowychkorpusóworazposzerzyć
aposteriori
skutecznośćsamejproceduryjęzykoznawczej
(awięczrewidowaćsamopojęciejęzyka,rozumianegojużniejakokomunikacja,leczjakowytwarzanie).
Badaniegestualnościjestnaszymzdaniemdoniosłeztegowłaśniepowodu.Doniosłezwłaszczafilozoficznieimetodologiczniedla
ukonstytuowaniasemiotykiogólnej,ponieważtakiebadaniepozwalaprzekroczyćwdwóchfundamentalnychpunktachramypojęciowe
wypracowanewkorpusiewerbalnym,którejęzykoznawstwonarzucadziśsemiotyceiktóreczęstowskazujesięjakonieuchronnewady
strukturalizmu7.
1.Gestualność,bardziejniżdyskurs(fonetyczny)czyobraz(wizualny),możnabadaćjakopewnąaktywnośćwsensiewydatku,
produktywnościpoprzedzającejprodukt,awięcpoprzedzającejwyobrażeniejakozjawiskoznaczeniowewobiegukomunikacyjnym;
możnazatemniebadaćgestualnościjakowyobrażenia,którejest„motywemdziałania,leczwniczymniezmienianaturydziałania”
(Nietzsche),leczjakoaktywnośćpoprzedzającąprzedstawianyiprzedstawialnykomunikat.Oczywiściegestprzekazujekomunikat
wobrębiejakiejśgrupyitylkowtymznaczeniujest„mową”;leczbardziejniżgotowymkomunikatemjest
onwypracowywaniemkomunikatu(imożejeumożliwiać),pracą,którapoprzedzakonstytuowaniesięznaku(sensu)
wkomunikacji.Wychodzącodtejkonstatacji,czylizewzględunapraktycznycharaktergestualności,racjąbytusemiotykigestu
powinnobyćprzenikaniestrukturtypukod-komunikat-komunikacjaiwpajaniesposobumyślenia,któregokonsekwencjetrudno
przewidzieć.
2.Sprowadzonadoskrajnegoubóstwawnaszejcywilizacjiwerbalnej,gestualnośćrozkwitawkulturachleżącychpozazamkniętym
światemgrecko-judeochrześcijańskim8.Badanietejgestualnościzapomocąmodelizaczerpniętychzcywilizacji,wktórychsięona
przejawia,dostarczynamnowychsposobówmyśleniaonaszejkulturze.Stądkoniecznośćścisłejwspółpracyantropologów,historyków
kultury,filozofów,pisarzyisemiotykówwcelutego„wyjściapozasłowo”.
Wtakiejperspektywiezatrzymamysiętutajprzydwóchradykalnychzmianach,jakierozumieniegestualnościjakopraktykiwprowadza
dorefleksjiosystemachsemiotycznych:1.przydefinicjipodstawowejfunkcji(niemówimypodstawowej„jednostki”)gestu;2.przy
rozróżnieniupraktyka–produktywność/komunikacja–znaczenie.
Zaczerpniemyparęprzykładówzantropologii,traktującjeniejakodowodyrzeczowe,leczjakotreśćrozumowania.Studia
antropologicznedotyczącesystemówsemiotycznychpochodzącychzplemionzwanych„pierwotnymi”zawsze,oilenamwiadomo,
opierająsięnaobiegowejzasadziefilozoficznej(Platońskiej),żeowepraktykistanowiąwyrazjakiejśideilubpojęcia,któresąwcześniejsze
odichmanifestacjiznaczącej.Współczesnejęzykoznawstwo,ukształtowanenatejsamejzasadzie(myślimyodychotomicznympodziale
znakujęzykowegona
signifiant
i
signifié
),bezpośredniowykorzystujetakąkoncepcjęwobieguteoriiinformacji.Tymczasemmożliwa
wydajenamsięinnainterpretacjadanych(objaśnień„pierwotnych”,dotyczącychfunkcjonowaniasystemówsemiotycznych)
przytaczanychprzezantropologów.Ograniczymysiętutajdokilkuprzykładów.Itak:„Rzeczybyływskazywaneinazywane
milcząco,zanimzaistniałyizostałypowołanedoistnieniaprzezswojąnazwęiswójznak”(podkreślenienasze).„Kiedy[rzeczy]
zostałyjużusytuowaneipotencjalniewskazane,innyelementoderwałsięodglãiosiadłnanich,abyjepoznać:byłatostopa
człowieka(lub«ziarnostopy»),symbolludzkiejświadomości”9.Albo:„WedługteoriisłowoDogonów,wypowiadaniekonkretnegoimienia
jakiegośczłowiekalubprzedmiotu,jestrównoznacznezjegosymbolicznympokazywaniem…”10(podkreślenienasze).Tasama
autorka,mówiącosymboliceszpilkidowłosówjako„świadectwiestworzeniaświataprzezAmmę”uDogonów,przypomina„skojarzenie
przezkształtprzedmiotuzwyciągniętympalcem”iinterpretujetojako„palecwskazującywystawionypoto,bycoś
pokazać”,stąd„palecAmmystwarzającegoświatprzezpokazywaniego”11(podkreślenienasze).Niektórestudia,nienad
