Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
1.
RyshistorycznykompetencjiustrojowychPrezydentaRPprzed1989
rokiem
1.1.PrezydentwsystemiepolitycznymIIRzeczypospolitej
Rok1914iwybuchIwojnyświatowejtodlahistorykówsymbolicznypocząteknowejepoki.Kończyłsięwówczasokreskojarzony
napoziomiepolitycznymm.in.zpojawieniemsięmasowychpartiipolitycznych,radykalniezmienionejświadomościnarodowej
czyteżzrozwojemkolonialnymwielkichmocarstw.Postępująceodczasówrewolucjifrancuskiejpolityczno–ustrojoweprzeobrażenia
systemówpolitycznychprowadziłydoupadkuwielumonarchiiipojawieniasięwichmiejscerepublik.Działosiętowokresieekspansji
demokracji,znanymwliteraturzepolitologicznejpodnazwąpierwszejfalidemokratyzacji[1].Wtakichwarunkach,wczasieświatowego
konfliktu,wktórymnaprzeciwsiebiestanęłytrzymocarstwarozbiorowe,po123latachnieobecnościnamapieEuropyodrodziłosiępaństwo
polskie.Zracjiograniczeńproblematykibadawczej,poniższyryshistorycznyprzemianustrojowychpocząwszyodroku1918zamykasię
jedyniewnajważniejszychkontekstachfunkcjonowaniajednegozośrodkówwładzywykonawczej,od1921rokutytułowanegojako
PrezydentRzeczypospolitej.
Wkontekścietworzeniasięarmiipolskiejiwalkiograniceodrodzonegopaństwa,kształtustrojowyPolskiprzezpierwszelata
niepodległościpozostawałsprawąotwartą.Wlistopadzie1918rokunajwiększąaktywnośćwkreowaniupropozycjiwtymwzględzie
przejawialisocjaliści.7listopada1918rokuproklamowanyzostałwLublinieTymczasowyRządLudowyRepublikiPolskiejzIgnacym
Daszyńskimnaczele,którywmanifeściept.DoLuduPolskiego!Robotnicy,włościanieiżołnierzepolscy!nawoływałdobudowy
„niepodległejizjednoczonejLudowejRzeczypospolitejpolskiej”orazogłaszał,że„państwopolskie,obejmującesobąwszystkieziemie
zamieszkałeprzezludpolski,zwłasnemwybrzeżemmorskiem,stanowićmapowszystkieczasyPolskąRepublikęLudową,której
pierwszegoprezydentaobierzeSejmustawodawczy”[2].Pomijającskrajnielewicowyprogramspołeczno–gospodarczyzaprezentowany
wtymdokumencie,wartozauważyć,iżporazpierwszywkontekściedeklaratywnejrestytucjiniepodległościpojawiasięwnimurząd
prezydentajakoorganukreowanego–przynajmniejzapierwszymrazem–wwyborachpośrednichprzezSejmUstawodawczy[3].Wedle
wizjipolskichsocjalistów,Polskamiałabyćrepublikąparlamentarną.
PrawodotworzeniatymczasowychstrukturodbudowywanegopaństwarościłasobietakżeRadaRegencyjna,któranaczęściziempolskich
sprawowaławładzęzniemiecko–austriackiegonadaniaodpaździernika1917roku[4].Wydałaonaszeregdekretówregulującychtymczasowy
ustrójKrólestwaPolskiego.Zapowiadanownichpowołanierządu,którymiał„wspólniezprzedstawicielamigruppolitycznych”
wypracowaćkształtdemokratycznejordynacjiwyborczejdoSejmukonstytucyjnego[5].TymsamymRadazrywałazdotychczasową
lojalnościąwobecokupantów,którzyjeszczewlutym1918rokusnuliplanyosadzenianatroniepolskimjednegoztrzechkandydatów:
arcyksięciaKarolaStefana,księciasaskiegoFryderykaChrystianalubksięciawirtemberskiegoAlbrechtaEugeniusza[6].Wdokumentach
z1918rokubrakjednakjakichkolwiekregulacjiwkwestiiwyłonieniaczyteżkompetencjimonarchicznejgłowypaństwa,mimo
iżnegocjacjepolitycznenatematrestytucjikoronypolskiejodbywałysięażdopoczątkulistopada[7].Przezcałytenokreskompetencje
egzekutywnerealizowałakolektywnieRada[8].FormalniekwestiękształtuwładzwykonawczychniepodległejPolskipozostawionodecyzjom
przyszłegoSejmu,dająctemuuprzedniosolidnepodstawyorganizacyjno–administracyjneikadrowe,zktórychskorzystałypolskie
władze[9].
ProblemdwuwładzyichaosuustrojowegorozwiązałprzyjazddoWarszawyzwolnionegoztwierdzywMagdeburguJózefaPiłsudskiego.
Dysponujączapleczempolitycznym,organizacyjnymiwojskowym[10],legionowydowódcawdniach11-12listopadaoficjalnieprzejął
władzęzrąkRadyRegencyjnej,któratymsamymzakończyłaswójbyt[11].Depesząz16listopada,występującjakoWódzNaczelnyArmii
Polskiej,notyfikowałrządompaństwEuropyiświataistnieniePaństwaPolskiego[12].PodporządkowałymusięrządDaszyńskiegooraz
działającawbyłymzaborzeaustriackimPolskaKomisjaLikwidacyjna.Interesującyjestfakt,żetowłaśnieaktypierwszejzwymienionych
instytucji,subtelniekreującejmonarchicznycharakterprzyszłegopaństwapolskiego,zostałydelegeuznaneprzezJ.Piłsudskiegoiwłączone
doDziennikaPrawPaństwaPolskiego,coniemiałomiejscawprzypadkuznikomegodorobkugabinetuDaszyńskiego.
22listopada1918r.wydanoDekretonajwyższejwładzyreprezentacyjnejRepublikiPolskiej[13].Dokumenttenustrojowopotwierdzał
stanfaktyczny,awięcpełnięwładzyJózefaPiłsudskiego,któryniniejszymobjąłurządTymczasowegoNaczelnikaPaństwa.Jego
kompetencjąstałosiępowoływanierządu,któregobyłfaktycznymzwierzchnikiem[14].Ponadto,naczelnikmiałzatwierdzaćprojekty
ustawodawczeprzyjęteprzezRadęMinistrów,atakże–nawniosekpremiera–mianowaćwyższychurzędnikówpaństwowych[15].Jego
akceptacjiwymagałtakżepierwszybudżet,któryprzygotowaćmiałrząd[16].Systemwładzystworzonynabaziedekretumiałcharakter
prowizoryczny,oczymświadczyprzymiotnik„tymczasowy”wnazwiestanowiskapiastowanegoprzezJ.Piłsudskiego,atakżeprzyjęte
samoograniczeniaodnośnieokresusprawowaniaurzędu–domomentuzwołaniaSejmuUstawodawczego,atakżeregulacjifinansów
publicznych–dopierwszegookresubudżetowego.Wartopodkreślićceloweużyciesłowa„naczelnik”wnazwie,cosymbolizowało
–wnawiązaniudotytułu,jakimw1794rokuposługiwałsięTadeuszKościuszko–skupieniewrękuPiłsudskiegowładzywojskowej
icywilnej[17].
SkupieniewtymkrótkimczasiebardzoszerokiejwładzywrękachTymczasowegoNaczelnikaPaństwaniezwiastowałowprzyszłości
trwałegoukształtowaniaustrojowejwyższościwsystemierządówRzeczypospolitej.J.Piłsudskiuważałwówczas,iżwwarunkach
odbudowypaństwowościjedynądrogąprowadzącądopraworządnościbędzieparlament[18].Worganachlegislatywyupatrywałgłówny
czynnikdecyzyjnywkraju,choćjednocześniestałnastanowiskuwyniesienia„pozaobrębprzetargówwewnętrznych”politykizagranicznej
isprawwojskowych[19].
KolejnyzwiastunparlamentarnegoirepublikańskiegocharakteruodrodzonejRzeczypospolitejodnajdujemywpierwszychtygodniach
działalnościSejmuUstawodawczego,wyłonionegonamocywyborówzestycznia1919roku.WobeczłożeniaprzezPiłsudskiegourzędu
NaczelnikaPaństwa,posłowiepodjęliinicjatywęprolongatytejżeinstytucji,jednakżenazasadachnakreślonychjużprzezSejm.20lutego
1919rokuprzyjętouchwałępowierzającąJózefowiPiłsudskiemudalszesprawowaniefunkcjiNaczelnikaPaństwa,zastępującątymsamym
dekretz22listopada1918roku.Regulującwsposóbcałościowy,choćlakoniczny,tymczasowysystemrządów,uchwałatazyskałanazwę
MałejKonstytucji.Wporównaniuzewspomnianymdekretem,ograniczonoprawonaczelnikadopowoływaniaRadyMinistrówwtaki
