Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
Totalitarnyżywioł
7
miałpoczucie,żefilozofiaisztukaznalazłysięnaproguklęski,
abeznichjegożycietraciłosens.Gdy17września1939roku
dowiedziałsię,żeArmiaCzerwonaprzekroczyławschodniegra-
nicePolski,popełniłsamobójstwo.Pewnieleżynacmentarzyku
wJeziorach,niewiemytylko,wktórejzasypanejdziurze.
AleksanderWat,poetaimyśliciel,wrozmowiezCzesławem
Miłoszem(Mójwiek)wspominałwszechobecnysmutek,jaki
ogarnąłgowpołowielattrzydziestych.Zdawałsobiesprawę
znadchodzącejkatastrofy.Niemógłpisać.DNigdywżyciu
niemiałemjużwięcejtakiegonasileniaprzeczuć,jakwtedy.
Przeczućjakichśstrasznychrzeczy,któreoczekująmnieikraj.
Tobyławtedydominantawszystkichmoichuczuć,absolutna
dominantaikompletnabezwyjściowość”2.Potemsześćlatspę-
dziłwsowieckichwięzieniach,łagrach,nazesłaniu.WPolsce
zginęłajegorodzina.
ProfesorUniwersytetuWileńskiegoMarianZdziechowskigło-
siłkresnaszejcywilizacji.Bardziejniżhitlerowskiegototalizmu
obawiałsiębolszewickiegozagrożenia3.Wostatniejwydanejza
życiaksiążce,Wobliczukońca(1937),pisałoprzekształceniu
ludziwhomogenicznąmasę.Noweporewolucyjnepaństwo,
mającwrękulosywszystkichobywateli,zredukujeistotęludz-
kądoprodukcji.DCzłowiekprzeistoczywmaszynę,człowiek
fabrykowanyseriami,którymałokosztuje,azatemmałojest
wart–otonajpodlejszakoncepcjaczłowieka,jakakiedykolwiek
istniała”4.Zdziechowskiprzemawiałdomłodzieży,usiłującna-
prawićdusze.Niktgoniesłuchał.CzesławMiłosz,wspominając
wykładyswojegoprofesora,pisał:DNaszymzdaniem–moim
imoichrówieśników,którzywlatach1930–1934zajmowalisię
odkrywaniemAmeryk–staruszekniemiałpojęciaotakzwanych
problemachdnia,ajegonawoływaniaoniebezpieczeństwiegro-
żącymświatuzestronykomunizmuinacjonalizmuodznaczały
sięzabarwieniemzłośliwie-maniakalnym”5.
Polscypisarze,publicyści,socjologowiezdawalisobie,jak
sądzę,sprawęznaturytotalitaryzmu,zarównowjegowersji
sowieckiej,jakinazistowskiej.Jużw1921rokuFlorianZna-
niecki,wybitnypolskiiamerykańskisocjolog,wkrótkiejroz-
