Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
ipaternalistycznestosunkimiędzyrasami.WlatachtrzydziestychaktoremczęstoucieleśniającympierwszytypbyłStepinFetchit,któregocharakterystycznatwarz
wkrótcezlałasięzpostaciąniegodnegozaufania,leniwegoinieodpowiedzialnegonieudacznikamającegobeztroskistosunekdopracy.Oczywiściewymagał
on„kierownictwa”i„opieki”białych,bywogóleprzeżyć.DobryMurzyn–któregopierwowzór,wujTom,byłbohateremsłynnejpowieściHarrietBeecherStoweChata
wujaToma(1851)–ucieleśniałzkoleitakiecechyAfroamerykanów,którebyłyakceptowalnedlabiałych.Szlachetnyipełengodności,alejednocześniepokorny,nigdy
niekierujesięprzeciwnim,jestraczejskłonnywiernietrwaćuichboku,awraziepotrzebynawetsiędlanichpoświęcić.Coszczególnieistotne,postaćtazawszebyła
aseksualna–więc„niezagrażająca”białymtakżewtym,szczególnietabuizowanym,wymiarze.WewczesnymkiniereprezentowałjąmiędzyinnymiBill„Bojangles”
Robinson,częstopartnerującydziecięcejgwieździeShirleyTemplewfilmach,wktórychpowielanabyłapowieściowarelacjamiędzyTomemamałąEwą[16].Żeńską
wersjąTomabyłanatomiastMammie,archetypicznaMamkanazawszeutożsamionazHattieMcDaniellzPrzeminęłozwiatrem,choćporazpierwszypojawiłasię
wkiniejeszczewlatachnastych.Opiekuńczawstosunkudobiałychpaństwaidumnazeswejposługiorazpozycjiwichdomu,Mammiejestbardziejsłużącą,omalże
członkiemrodziny,niżniewolnicą–jejstatuswpierwszejczęścipowieściMitchellifilmuFlemminganiejestgorszyniżpóźniej,jużpowyzwoleniu.Relacjełączące
jązrodzinąO’Harówsąfamiliarne,Mammiecieszysięzaufaniemiautorytetem,cosprawia,żejestznaczniegorliwsząobrończyniąstaregoPołudnianiżbardziej
postępowaScarlett(VivienLeigh).Wkwestiipokazywanianiewolnictwastereotypten–podobniejakanielskawręczpostaćEllenO’Hary(BarbaraO’Neill),matki
Scarlett,ucieleśnienieidealnejiszlachetnejbiałejpani–wyraźniemaprzenieśćakcentyzsystemuspołecznegosankcjonującegoniewolnictwonapoziomindywidualny
izłagodzićobrazsytuacji,wktórejpewnagrupaludzijestjedyniekosztownyminwentarzem.Obatetypynależądoszczególnietrwałych–wystarczywskazać
współczesnefilmy,takiejakSłużące(TheHelp,2011,reż.TateTaylor)iKamerdyner(TheButler,2013,reż.LeeDaniels).
DokładnąodwrotnościąToma,typembudzącymlękbiałychimającymuzasadnićagresjęwobecAfroamerykanów,byłzagrażającyczcibiałychkobietprymitywny
ibrutalnyBuck.„Czarnysamiec”nacechowanyjednocześnieseksualnościąiskłonnościądoprzemocy,którychbrakowałoTomowi,pojawiłsięwoprotestowanym
zarasistowskąwymowęepickimfreskuD.W.GriffithaNarodzinynarodu(TheBirthofaNation,1915).PotembyłteżobecnywjednymzepizodówPrzeminęło
zwiatrem,gdzie,podobniejakuGriffitha,miałusprawiedliwićdziałalnośćKuKluxKlanu[17],oraz–jużwdyskursiezupełnieinnegorodzaju–wwielufilmachspod
znakublaxploitation,poczynającodSweetSweetback’sBaadasssssSong(1971,reż.MelvinVanPeebles).Drugimtypemwynikającymzpanicznychlękówbiałychprzed
mieszaniemrasbyłaTragicznaMulatka,czylipostaćstojącanagranicydwóchświatów,przeżywającadramatpodwójnejtożsamościiprzynależności.Wariacjąnatensam
tematbyłteż„białyMurzyn”,czyliAfroamerykaninmogącyuchodzićzabiałego.Fabułytakichfilmówprowadziłyalbodotragedii,albodokonkluzji,żeszczęścia
możnazaznaćtylkowśród„swoich”.Wewzorcetechętniewpisywanoteżprawdziwychludzi,chociażbywiodącąnieszczęśliweiprzedwcześniezakończoneżycie
DorothyDandridge–nadalopisywanąjako„apoteozaMulatki”i„tragicznaMulatka”[18].
Afroamerykanówobsadzanowięc–orazdoceniano–wrolachisłużących,isłużebnychwobecinnych,prawdziwych,istotnychbohaterów,czegonajbardziej
dobitnymiironicznymprzykładempozostajeOscardlaHattieMcDaniellprzyznanyzadrugoplanowąrolęMammie[19].Tymsamymbylioniwpisywaniwstereotypy
rządzącezbiorowąbiałąświadomością,nawetjeślidostosowaniedotejsytuacjiprzychodziłoimztrudem.OileHattieMcDaniellzaakceptowałarzeczywistośćiznosiła
zarównoniechęćbiałych,jakiAfroamerykanówoskarżającychjąpopremierzePrzeminęłozwiatremo„zdradęrasy”[20],otyleButterflyMcQueen,wcielającasię
wtymsamymfilmiewgłupiutkąPrissy[21],niepogodziłasięzrodzajemproponowanychjejróliwkońcuporzuciłaaktorstwonarzeczstudiówpolitycznych
(ukończonychw1975roku).Zdrugiejstronygwiazdalicznychmusicali,LenaHorne,silniewspieranawHollywoodwłaśnieprzezMcDaniell,miałajużzapisany
wkontrakciewarunek,żeniebędziegrałasłużących.Hornedebiutowaław1934roku,większąpopularnośćzdobywającjednakdopierowlatachczterdziestych,między
innymizasprawąStormyWeather(1943,reż.AndrewL.Stone)[22].JaknaprzykładzieCzarnejCarmen(CarmenJones,1954,reż.OttoPreminger)orazPorgy’ego
iBess(PorgyandBess,1959,reż.OttoPreminger)pokazałylatapięćdziesiąte,właśniemusicalbyłtymgatunkiem,wktórymwyłącznieczarnoskóraobsada(najlepiej
zjasnymodcieniemskóry)mogłabyćzaakceptowanaprzezbiałąpubliczność,częstopostrzegającąAfroamerykanówjakostworzonychdlawłasnejrozrywki.Jednolita
rasowoobsadaoznaczałajednak,żefilmyteniebyłyrealizowanezmyśląobiałejpubliczności,częstozdarzałosięteż,żewystępyczarnychmuzykówzaktorami
odmiennychrasbyłyrealizowanetak,byłatwomożnabyłojewyciąć–zwłaszczawstanachpołudniowych.Wpodobnychepizodachniejednokrotniewystępowali
znakomicitwórcy,jakNat„King”Cole,częstoprzydarzałosiętoteżLenieHorne.Należyjednakzaznaczyć,żeniemożnatakichpraktykautomatyczniezrównywać
zintencjamitwórców–napoczątkuChatkiwniebie(CabinintheSky,1943,reż.VincenteMinelli),musicaluzwyłącznieczarnąobsadą,pojawiasięnapisinformujący,
że„folkloramerykańskiwywodzisięzwielumiejsc,rasikolorów”.
Charakterystycznebyłojednakto,jakwewspomnianychadaptacjachprzebojowychbroadwayowskichmusicalipokazywanibyliAfroamerykanie,choćzoczywistych
względówzakrespostaciznaczniewykraczałtupozatypywyróżnioneprzezBogle’a.WCzarnejCarmenzDorothyDandridgeiHarrymBelafonte,filmie,którymiał
zresztąztegopowoduproblemyzPCA,Premingerzapomocą„językaciałapostaci[zwłaszczaCarmen]izamierzonejseksualnejprowokacyjności[...]kapitalizował
przekonaniaorozbuchanejseksualnościczarnoskórych,przewyższającychpodtymwzględembladychAnglo-Saksonów”[23],ipotwierdzałtymsamympanującewśród
białychwyobrażenia.Sukcestegofilmu,azwłaszczaobsady,jestwięcambiwalentny.ZjednejstronyprzyniósłDorothyDandridgenominacjędoOscara,zdrugiejjednak
możnasięzastanawiać,podobniejakwwypadkuHattieMcDaniell,czywybórAkademiibyłdowodemnadostrzeżenietalentuichęćwłączeniaczarnoskórejaktorki
dopanteonugwiazd,czyraczejDandridgeniezostaławyróżnionazadoskonałewpisaniesięwoczekiwaniaspołecznezwiązanezpowszechnympostrzeganiem
Afroamerykanów[24].Okazałosięteż,żeipopularnośćfilmu,izwiązekDandridgezjegoreżyserem,OttoPremingerem,przyczyniłysięnietyledorozwojukariery
aktorki,iledojejszybkiegozmierzchu,ponieważstalechcianojąobsadzaćwtakichsamychrolach,atychniebyłoznowutakwiele.Towprawdziesamowsobiejeszcze
niebyłodowodemnadyskryminację,ponieważdotyczyłowszystkichgwiazdówczesnegoHollywood,aleDandridgenapewnotrudniejniżbiałymaktorkombyłostawiać
opórtemu„etykietowaniu”–miaładużosłabsząpozycjęiznaczniemniejscenariuszydowyboru.
AnalogicznasytuacjadotyczyłaPorgy’egoiBesszDandridgeiPoitierem.Filmtenrównieżopierałsięzjednejstronynalękliwejfascynacjibiałychinnąkulturą,
azdrugiejnarasowychstereotypachzwiązanychzrzekomąbrutalnością,skłonnościądohazardu,rozwiązłościąiniemoralnościąAfroamerykanów.SamPoitieruważał
zresztąrolężebrakaihazardzistyPorgy’ego(którejpoczątkowoniechciałzagrać)zamdłąibezbarwną[25],awcześniejodrzuciłjąBelafonte.
Nieoznaczałoto,żefilmyteniemogłybyćdobreiinteresujące.PaulaJ.Massooduważawręcz,żeniektóremożnarozpatrywaćjakoprzykładyna„przemycanie”
przezczarnoskórączęśćekipytreścinieuchwytnychdlabiałychreżyserów,scenarzystów,producentówiwidzów[26].Doskonałymprzykłademtakiejlekko
subwersywnejstrategiijestChatkawniebie,musicalprzeniesionynaekranykinzbroadwayowskiejsceny.Zjednejstronyfilmpokazujestereotypowyobraz
Afroamerykanówjakoludziprostych(akcjaumiejscowionajestnaprowincji),nadającychsiędonajprostszejpracy,głębokoreligijnych,alepozbawionychambicji
intelektualnychwykraczającychpozaludowąwiarę,azwłaszczażyciowonieporadnych,którymlepiej,gdysąbiedni,ponieważniepotrafiąsobieporadzićzpokusami
bogactwa.Godząsięzpodrzędnymlosemnaziemi,wierząc,żelepszyjeszczenanichczekawmetaforyzującejzbawienie,tytułowej„chatcewniebie”.Zdrugiejjednak
stronynapisnapoczątkuinformuje,żeautorówinteresujewłaśniefolklor,asamfilmjestzkoleiznakomitymobrazemniecoszerszejkulturyafroamerykańskiej
–poruszającej(videjużpierwszapieśń,chóralnieodśpiewanyhymn)ibardzozróżnicowanej.Ponieważobokaspektówreligijnychpojawiająsiętakżeterozrywkowe
–spotykająsiętutakieznakomitości,jakLenaHorneiEthelWaters,dającerewelacyjnepokazywokalno-taneczne,atakżeLouisArmstrongiDukeEllington–jużsam
dobórścieżkidzwiękowejprzeczywynikającemuzfabułyuproszczonemuihegemonicznemuportretowispołeczności.Jednocześniejednymznajcenniejszychelementów
filmuwydajesięuchwycenieibardzopozytywnewartościowaniewspólnoty,niebrakujeteżobserwacjiprzemian,takichjakchociażbystopniowaurbanizacja
czarnoskórejludności.Niejestzatemwykluczone,żebialiiczarniwidzowieprzychodzącynaChatkęwniebieoglądalizupełnieinnefilmy,codotyczyłozapewnetakże
innychprodukcji,poczynającodDuszczarnych(Hallelujah!,1929,reż.KingVidor)poprzezTheGreenPastures(1936,reż.MarcConnelly,WilliamKeightly)
powspomnianeStormyWeather.
Społecznawrażliwośćlatczterdziestych
WHollywoodniebrakowałoteżreżyserówiscenarzystówniechcącychpowielaćstereotypów,więc–mimotrudności–pojawiałysięfilmy,którychtwórcypróbowali
mierzyćsięzezłożonościązagadnienia.ProblematyzowaniukwestiirasowychwlatachczterdziestychsprzyjałasytuacjachwilowopanującawHollywoodczasów
powojennych.Oilerok1947zapisałsięprojektamiważnymidlatematuantysemityzmu,docenionymiteżprzezAmerykańskąAkademięFilmową(Oscaryw1948roku
dlaDżentelmeńskiejumowyzanajlepszyfilm,reżyserięidlaaktorkiwrolidrugoplanowej,CelesteHolm;pięćnominacjidlaKrzyżowegoognia),otyle1949rokwniósł
naekranynowe(jaknaówczesneczasy)spojrzenienarasę.Premieręmiaływówczasczteryobrazypodejmującewprostkwestiedyskryminacjiorazkonfrontujące
afroamerykańskichprotagonistówzbiałą,niechętnąwiększością.Byłyto:cieszącysięnajwiększąpopularnościąinominowanydotrzechOscarów(zaroleżeńskie
zuwzględnieniemczarnoskórejEthelWaters)–PinkyEliiKazana,Podjednymsztandarem(HomeoftheBrave,reż.MarkRobson),LostBoundaries(reż.Alfred
L.Werker)[27]i–częstouważanyzanajlepszyinajbardziejzłożonyznich–Intruz(IntruderintheDust,reż.ClarenceBrown)napodstawiewydanejwtymsamym
rokupowieściWilliamaFaulknera.Zjednejstronybyłytoprodukcjespozawielkichwytwórni,klasyB[28],jakLostBoudaries,którepowstałowniezależnymstudiu
deRochemont,orazzrealizowaneprzezStanleyaKrameraPodjednymsztandarem,pokazującebraterstwożołnierzyróżnychrasnafrontachIIwojnyitraumatyczne,
