Treść książki
Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
narówninachpółnocnejNigerii,któraposługiwałasięjęzykamizrodzinyBenue-
Kongo.Narzucilijejswójjęzykikulturę.Enklawyjęzykówmiejscowychdodzisiaj
zachowałysięnaobszarzeNingiinawyżyniePlateau[Sutton1978].Takoto
wynikianalizysytuacjijęzykowejpotwierdzająlegendarneprzekazyoprzybyciu
przodkówHausazpółnocnegowschodu.
Wsystemiefonologicznymstandardowegojęzykahausawystępujątrzydzieści
dwiespółgłoski,dwanaściesamogłosek(pięćpodstawowychsamogłosek
a,e,
i,o,u,
któremogąbyćkrótkiebądźdługie,orazdwadyftongi)itrzytonemy.
Bogactwozasobuspółgłoskowegowiążesięzwystępowaniemspółgłosek
glotalizowanych(czyliwymawianychzezwarciemkrtani),obokdźwięcznych
ibezdźwięcznych(np.ɗ
,d,t)
orazspółgłosekpalatalizowanychilabializowanych
obokzwykłych(np.
ky,kw,k).
Wartośćfonemumajądwarodzaje
r:r
jednouderzeniowei
r
wibrujące:
baràa
—„sługa”i
baràa
—„żebranie”.
Iloczas,czylikontrastmiędzysamogłoskamikrótkimiadługimi,jestniezwykle
ważny,zarównowsłownictwie,jakiwgramatyce:
gàrii
-„miasto”i
gàarii-
„mąka”;
yaatàfi
-„onposzedł”i[...]
yatàfi
-„któryposzedł”.Podobnieważnąrolę
leksykalnąigramatycznąodgrywawysokośćtonugłosu.Hausamadwa
podstawowetony-wysokiiniski:
màataa
—„żona”i
maataa
—żony;faa
daawoo
-„onawróciła”ità
daawoo
—„żebyonawróciła”.Zbitkatonówwysokiego
iniskiegonajednejsylabiejestrealizowanawpostacitonuopadającego:
yâaraa
—„dzieci”.
Wjęzykuhausadominująsylabyotwarte.Żadnasylabaniemożezaczynaćsię
odsamogłoski.Wsylabachzamkniętychdługiesamogłoskiulegająskróceniu
izmieniasiętakżeichbarwa.Niektórespółgłoskidziąsłoweulegająpalatalizacji
(zmiękczeniu)przedsamogłoskamiprzednimieoraz
i:saatàa
—„kradzież”
i
sàace
—„ukradziony”.
Rodzajgramatycznywjęzykuhausauzewnętrzniasięwimionachoraz
wsystemiezaimkowym.Wzaimkach2i3osobyliczbypojedynczejistnieją
oddzielneformydlarodzajumęskiegoiżeńskiego.Wliczbiemnogiejrodzajów
gramatycznychsięniewyróżnia.Wewskaźnikachosobowo-aspektowych
używanychdokoniugacjiczasownikawystępujezaimekodnoszącysię
dopodmiotunieokreślonego:
ankaràntaasu
—„przeczytanoje”.
Imionahausamajądwarodzaje,męskiiżeński,wyróżnianetylkowliczbie
pojedynczej.Nieliczneprzymiotniki,którestanowiąklasęimionzależnych,
odmieniająsięprzezrodzajeiliczby:
farii
—„biały”,
faraa
—„biała”,
faràaree-
„biali,białe”;
sàataccee
—„ukradziony”,
sàatacciyaa
—„ukradziona”,
sàatàttu-
„ukradzeni,ukradzione”.
Liczbamnogaimionstanowinajbardziejskomplikowanyobszarmorfologii
hausa.Wyróżniasięokołoczterdziestusposobówjejtworzeniaprzyużyciu
przedrostków,wrostków,przyrostków,odmianywewnętrznej,częściowegoczy
pełnegopowtórzeniasłowaitp.Jednoimięmożemiećkilkapostaciliczby
mnogiej,bezróżnicwznaczeniu:
kadaa
—„krokodyl”;
kaddunàa,kàddai,
kadaaduwàa,kadoodii,kàdànnii,kàdùnnii,kàdànnuu-
„krokodyle”.
Wsłowotwórstwiewykorzystujesięwieleproduktywnychczypółproduktywnych
konstrukcji,budowanychprzyużyciuprzedrostkówiprzyrostków.Naszczególną
uwagęzasługujeprzedrostek
ma-,
szerokowystępującywjęzykach
afroazjatyckich.Podobniejaktam,whausarównieżsłużyondotworzenianazw
ludziwykonującychróżneczynności(
manóomii
—„rolnik”),nazwnarzędzi
(
mabuuɗii-
„otwieracz”)imiejsca(
masallaacii-
„meczet”)[Jungraithmayr1982;
Newman1987],
Takjakbogaty,złożonyibarwnyjestjęzykluduHausa,taksąrozbudowane
i„egzotyczne”jegospołeczno-polityczneinstytucje.Postaramysięuzasadnić
