Treść książki

Przejdź do opcji czytnikaPrzejdź do nawigacjiPrzejdź do informacjiPrzejdź do stopki
„[…]żebyśtylkospokojniewróciłdodomu,towszystkobędziejużwjaknajlepszymporządku”—pisałaRywkaFinkelsztejndomężadwadni
pojegowyjeździe,23sierpnia1939r.„Piszcodziennie,takżebymniemusiałamyśleć.Bądźzdrówiwracajzdrów”—dodawaładalej21.Wybuch
wojnyzastałChaimaFinkelsztejnawParyżu,skądpowrótokazałsięniemożliwy.Przeglądającpozostawionąprzezniegokorespondencjęzpierwszych
dwóchmiesięcywojny,jakrównieżzapisaneokruchyjegowspomnień,niesposóboprzećsięwrażeniu,żebyłtoczasogromnejaktywności
Finkelsztejna—nieustannegodziałania,wzmożonychkontaktów22,poszukiwaniawłaściwychrozwiązań.Wrazzinnymiżydowskimiaktywistami
zPolskipodjąłwtamtymokresiestarania,byutworzyćkomitetwspierającyŻydówpodokupacjąniemiecką.Inicjatywazyskałaaprobatęambasadora
polskiegowParyżu,którymiałzarekomendowaćjejautorówambasadorowiamerykańskiemu,onzaśwystawiłwizywjazdowedoUSAczęści
działaczy,wśródnichChaimowiFinkelsztejnowi,dr.AriemuTartakowerowi,dr.LejbowiWulmanowiiJakubowiAppenszlakowi23.Zapewne
wramachpowstającegokomitetuFinkelsztejnzaangażowałsięrazemzeswoimredakcyjnymkolegąz„Hajntu”SamuelemSzwerdszarfem24
worganizowanieakcjipomocynarzeczżydowskichuchodźcówzPolskiwRumuniiiPalestynie25.Nieprzerwanieteżzabiegałowizywjazdowe
doPalestynydlasiebieiżonyzdziećmi.Podkoniecpaździernika,pokolejnejnegatywnejodpowiedzi26,zdecydowałsięjednakwykorzystać
możliwośćwyjazdudoUSA.Liczył,żestamtądłatwiejmubędziewydostaćrodzinęzogarniętejwojnąPolski.DoNowegoJorkuostateczniedotarł
wdru​giejpo​ło​wieli​sto​pa​da1939r.
NiedługopoprzyjeździeFinkelsztejnowiudałosięodnaleźćkilkubliższychidalszychprzedwojennychznajomych.Wpierwszychmiesiącachpobytu
decydująceznaczeniemiałdlaniegokontaktzNoachemNachbuszem,zaprzyjaźnionymzrodzinąaktoremżydowskim,pomieszkującymwNowym
Jorkuodpołowylatdwudziestych27.Toon—jakwynikazlistów—byłprzewodnikiemChaimaponieznanymamerykańskimżyciu.Bezcennadla
FinkelsztejnabyłajegorelacjazKarolem[Kiwem]Piekarskim28,przyrodnimbratemżony,któryotaczałgowmiaręswoichmożliwościopieką.
MuzykHenochKon29przezpewienczasfinansowałpodstawowepotrzebyFinkelsztejna,opłacałtakżejegowysyłanedoWarszawypaczki
żywnościowe.NiemniejważnebyłyzpewnościąspotkaniazpisarzemAronemCejtlinem,któregożonaidziecizostaływWarszawie.Wiadomo
zresztą,żeconajmniejjakiśczasTaubaCejtlinowa30mieszkałauRywkiFinkelsztejn.Finkelsztejnzdołałrównieższybkowejśćwkręginielicznych
żydowskichdziennikarzyiliteratów,którymudałosięopuścićPolskę31.W1941r.pełniłnawetfunkcjęsekretarzaZrzeszeniaŻydowskich
Dzien​ni​ka​rzyiLi​te​ra​tówzPol​ski32.
OstateczniejednakzderzeniezAmerykąokazałosiędlaFinkelsztejnabolesne:„[…]tutajwszystkodlamniejestobce,nieprzychylne,obojętne”
—pisałponadrokpoprzyjeździe33.Długoniemógłznaleźćstałejpracy,skarżyłsięnabezczynność.Jegouwagakoncentrowałasięwokółspraw
rodziny.Bezustannieszukałmożliwościudzieleniaimpomocy—wysyłałpaczki,odwołującsiędoswoichprzedwojennychkoneksji,pisał
dowpływowychdziałaczyzprośbąoopiekę.Tęskniłimęczyłogoniewyobrażalnepoczuciewiny.Jaksięzoddaleniaokazało,obecność,bliskość,
kontaktzRywkąidziećmibyłydlaFinkelsztejnamotorem,siłąsprawczą,napędemdocodziennegodziałania.Pisałwgrudniu1940r.dożony:„Omnie
samymmamcibardzomałodozakomunikowania.Jestemzdrów,tojestpewne,aleniechniktminiezazdrości,żejestemtutaj.Czyżmożna
naprzykładmiećprzyjemnośćz[e]stałegoodżywianiasięjedzeniemniesolonym,jałowym,czyżmożnabyćzadowolonym,szczęśliwymzodżywiania
siętrawą?Otóżżyciemojejestwłaśniepodobnedotakiegoniesolonegojadła.Pchambiedęioczekujędnia,kiedybędęmógłsięztobąpołączyć
po​now​nie.Niejesttoży​cienor​mal​ne,tyl​kowe​ge​ta​cjazdnianadzień”34.
ZarazpoulokowaniusięwNowymJorkuFinkelsztejnpowróciłdostarańowyjazddoPalestynydlasiebieirodziny.Rozważałrównieżmożliwość
emigracjirodzinydojednegozkrajówAmerykiPołudniowej.Jednocześniezacząłsięrozeznawaćcodomożliwościsprowadzeniadosiebieżony
idzieci.OstateczniezdołałwłączyćichnazwiskanalistęosóbznajdującychsięnaterytoriachokupowanychprzezNiemcy.Owizydlatychosób
ŚwiatowyKongresŻydowskizwróciłsiębezpośredniodoDepartamentuStanuUSAwWaszyngtonie35.Wkwietniu1941r.Finkelsztejnuzyskał
informację,żeoodbiórwizyRywkaFinkelsztejnijejcórkipowinnysięubiegaćwkonsulacieamerykańskimwBerlinie,cobyłorównoznaczne
zprzy​zna​niemimpra​wawjaz​dudoAme​ry​ki.Nie​ste​ty,wia​do​mośćprzy​szłazapóź​no…
OlosachRywkiFinkelsztejnijejcórekwWarszawieniewielewiadomo.WybuchwojnyzastałjewOtwocku,gdzieprzebywałyzapewneuJózka
FinkelsztejnaijegożonyZosi36.Tamteżspędziłypierwszymiesiącwojny.DoWarszawy,doswojegoprzedwojennegodomuprzyul.Siennej
69m.57wróciłydopieropokapitulacjimiasta37.Razemznimimniejwięcejdowiosny1941r.mieszkałasiostraRywkiChanaZłotozmężem
AbramemicóreczkąNechamą38.Wiadomo,żeprzezpierwszemiesiącewojnyzarobkiAbramastanowiłygłówneźródłoutrzymaniatakżedlarodziny
ChaimaFinkelsztejna.OpróczZłotównaSiennejrezydowałyjeszczetrzyrodziny.Zjednąznich,byćmożezTaubąCejtlinowąijejdziećmi,Rywka
zcórkamidzieliłypokój.Wpaździerniku1941r.,powyłączeniuzgettaul.SiennejRywkaFinkelsztejnnakrótkoprzeniosłasięzcórkamidoZłotów,
domat​kiAbra​maprzyul.No​wo​lip​ki34m.4;niewia​do​mojed​nak,do​kądsięstam​tądprze​pro​wa​dzi​ła.
Niemajasności,zczegoutrzymywałysięRywkaijejcórki.ZpewnościąFinkelsztejnowawyprzedawałato,comiała,aleniemogłotegowystarczyć
nadługo.Handlowałabielizną—czyswoją?Miałateżsprzedawaćnaczarnymrynkusacharynę—jaksięwniązaopatrywała?Przezjakiśczas(jak
długo?)wdomustałamaszynadorobieniaspinaczydopapieru—skądsięwzięła?Wiadomo,żeTusia,którawczasiewojnykontynuowałanaukę
napłatnychtajnychkompletach,dorabiała,udzielająclekcji,robiłarównieżnadrutach39.BliscyFinkelsztejnaprzezkrótkiczaskorzystalizpomocy
oferowanejrodzinomdziennikarzyprzezJoint40,dziewczynkijadaływstołówceJointu.Ogromnąpomocąbyłyteżdlarodzinypaczkiprzesyłaneprzez
ChaimaFinkelsztejna—zlistówwynika,żewtrakcietrwaniakorespondencjiwyekspediowałon,korzystającnajczęściejzpośrednictwa
wyspecjalizowanychfirm,około20większychprzesyłekiconajmniejdrugietylemniejszych,jednofuntowych41.Niezależniejednakodwszystkiego
—jakwspo​mi​na​łapola​tachAwi​wa—onasamacią​gleczu​łasięgłod​na.
DladziejówRywkiijejdzieciwtamtymczasiekluczoweznaczeniemiałaprzedwojennaprzyjaźńFinkelsztejnówzrodzinąEsteryiChaimaAltera
Roch​ma​nów42.WyjeżdżającnaKongresSyjonistyczny,Chaimzobowiązałichdozaopiekowaniasięwrazienieprzewidzianychokolicznościżoną
icórkami.Rochmanowiewywiązywalisięztegozobowiązaniakażdegoniemaldnia,najlepiejjakpotrafili.ChaimAlter,przedwojnąwłaścicieldużej
fabrykiprodukującejwyrobyzeskórydlawojska(m.in.siodła)43,porozpoczęciuokupacjiodstąpiłswojeudziałypolskiemuwspólnikowi.Tenzaś
dokwietnia1943r.przekazywałRochmanowinależnąmuczęśćzarobków.Jużpospaleniugetta,dokońcawojnyztychpieniędzymiałpokrywać
kosztyswegoutrzymaniapoaryjskiejstroniesynChaimaAlteraManiek.Jakaśichczęśćbyłarównieżprzekazywananarzeczukrywającejsię
zamu​ra​miAwi​wy.
ConajmniejrazwtygodniuRywkaFinkelsztejnzdziećmijadałydosytauRochmanów,regularniegościłyunichtakżewczasieświąt.Kilkakrotnie
wtrudnychmomentachRochmanowiewspomoglijestosownągarderobą.W1942r.latem,wczasiedeportacjizgettawarszawskiegoRochman
wystarałsię,byjegonajbliżsi,wśródnichtakżeTusiaiRywkaFinkelsztejn,znaleźlizatrudnieniewszopieTöbbensa.TamteżukrytoAwiwę.Jeszcze
wczasietzw.wielkiejakcjirodzinaRochmana,korzystajączkontaktówzzaprzyjaźnionymNiemcem—inżynieremHansemPaulemRichterem,miała
stworzyćwłasnąplacówkęprzyul.Gęsiej89/91,gisernię(zakładodlewniczy)44.ItuznalazłosięmiejscedlaRywkiijejcórek.Jakiśczaspóźniej
placówkowiczezszopuRochmanadołączylidogrupyzajmującejsię„oczyszczaniem”zmeblimieszkańopuszczonychprzezzamordowanychwczasie
akcjiŻydów.ItymrazemRochmanowiewstawilisięzaFinkelsztejnowąijejcórkamiuswoichkrewnych(zapewnekogośzrodzinyEstery
Rochmanowej),którzyzorganizowalicałeprzedsięwzięcie.Cojednaknajważniejsze,toRochmanowienakłoniliRywkęFinkelsztejn,byzgodziłasię
wyprowadzićjednązcórekzgetta.Pomogliwsfinalizowaniutejoperacji.Mimooporówilękuprzedrozstaniemdoprzygotowańwłączyłasiętakże
Rywka.ZapewnetoonaskontaktowałasięzAdolfemBermanem,sekretarzemRadyPomocyŻydom.WkażdymraziepoaryjskiejstronieAwiwa
otrzymałametrykęwystawionąnaJadwigę(miałobrzmiećpodobniedoAwiwa)Jaworską(botopopularnenazwisko).Kilka,możekilkanaściedniprzez
wybuchempowstaniakwietniowegoAwiwaopuściłagetto.Wpłaszczykumatkazaszyłajejamerykańskiadresojca.Onasamapokryjomuprzemyciła
czteryfotografie:ojca,matki,siostryiciotkiChanyZłotozjejzmarłąprzedwojnącóreczką45.Płonącądzielnicężydowskąobserwowałajużzdachów
pobliskichdomów,razemzeswoimirówieśnikami.JakwieluukrywającychsięwówczasŻydów,zmuszonabyłasłuchaćpełnychsatysfakcji,czasem
poprostupozbawionychwspółczuciakomentarzy:„no,Żydzisiępalą”.Zmatkąisiostrąjużnigdysięniespotkała…Niewiadomo,jakzginęłyRywka
iTu​siaFin​kelsz​tejn.
PoopuszczeniugettaAwiwatrafiładomałżeństwaRychowieckich,którzytraktowalijąjakdrugą,obokrodzonejWandy,córkę.Onbyłkolejarzem.
KrótkopoprzybyciuAwiwyRychowieckizmarł.MimoubóstwaMariaRychowieckadokońcawojnysumienniewypełniałazalecenieRywki
Finkelsztejn,któraoddającdzieckopodopiekęnieznanychludzi,prosiła,byrazdzienniedawanojejszklankęmleka.Nieprzestałasięteżzajmować